در دنیای مقالات و مجلات علمی، واژه پرکاربرد و مهمی وجود دارد که باید درباره‌ آن با شما صحبت کنیم.

این واژه چیزی نیست جز ضریب تاثیر که با نام انگلیسی‌اش یعنی ایمپکت فکتور یا ایمپکت فاکتور هم به کار می‌رود. مثلا شاید شنیده باشید که می‌گویند ضریب تاثیر مجله ایکس خیلی بالاست یا مجله ایگرگ دارای ایمپکت فکتور پایینی است و… . اما اینها یعنی چه؟ اهمیت‌شان در دنیای مقاله‌نویسی و نشر مجلات علمی در چیست؟

اگر نمی‌دانید یا اطلاعاتی دارید ولی خیلی دقیق درباره این اصطلاح که در واقع یک شاخص برای ارزشیابی مجلات و مقالات است، اطلاعات ندارید با ما همراه باشید.

ضریب تاثیر چیست؟

ضریب تاثیر یا ایمپکت فاکتور (Impact Factor) شاخصی علمی است که میانگین تعداد استنادها (Citation) به مقالات اخیر منتشرشده در مجله‌ای علمی را نشان می‌دهد. این شاخص می‌تواند نشانه و نمادی از اعتبار مجله و مقالاتی باشد که در آن به چاپ رسیده‌اند. هر چقدر که این ضریب برای مجله‌ای بیشتر باشد، از اعتبار و ارزش علمی بالاتری هم برخوردار خواهد بود.

با پیشرفت سریع و رو به رشد علم، نقش مقالات و مجلات علمی در اشاعه نتایج تحقیقات و دستاوردهای علمی بسیار مهم‌ شده است. ضمن اینکه تعداد مقالاتی که منتشر می‌شود هم بسیار زیاد است و نیاز به شاخصی مانند ضریب تاثیر بسیار زیاد احساس می‌شود.

در واقع باید از میان کارهای علمی متعددی که در طول هر سال صورت می‌گیرد، راه و شیوه‌ای باشد که بتوان بهترین‌ها و معتبرترین‌ها را شناسایی کرد. البته شاخص ضریب تاثیر دقیقا چیزی نیست که بتوان بی‌قید و شرط به آن استناد کرد ولی نمی‌توان از ارزش آن هم غافل شد.

تاریخچه ضریب تاثیر چیست؟

این شاخص را فردی به نام یوجین گارفیلد (Eugene Garfield) که مدیر موسسه ISI  هم بود، طراحی کرد. ضریب تاثیر مجلاتی که به فهرست  جی. سی. آر (JCR) راه پیدا می‌کنند هر سال مورد بررسی قرار می‌گیرند و عدد آنها هم مشخص می‌شود.

اگر نمی‌دانید که جی.سی.آر چیست باید به شما بگوییم، منظور همان فهرستی است که فقط مجلات بسیار معتبر ISI  به آن راه پیدا می‌کنند و داورانی سخت‌گیر و خبره دارد. در واقع، اگر مجلات بتوانند استانداردهای بسیار سخت‌گیرانه و سطح بالایی را داشته باشند که موسسه ISI معرفی می‌کند، امکان ورودشان به فهرست جی.سی.آر هم وجود خواهد داشت.

از سال ۱۹۷۵ تاکنون به طور سالانه، ارزیابی مجلات علمی انجام می‌شود و این شاخص یعنی ضریب تاثیر برای آنها مشخص می‌شود.

کاربرد ضریب تاثیر چیست؟

از ضریب تاثیر استفاده می‌شود تا ژورنال‌ها یا همان مجلات علمی معتبر در هر زمینه‌ای با هم مقایسه شوند و اعتبارشان مشخص گردد. هر سال پایگاه داده وب‌آوساینس (web of science)، بیش از ۱۱ هزار و ۵۰۰ مجله علمی را رتبه‌بندی و نمایه می‌کند. این پایگاه علمی هم امکان جست‌وجو کردن میان لیست مجلات معتبر و مقالات مختلف را برای دانشجویان، اساتید و پژوهشگران فراهم می‌کند و از طریق آن، دسترسی به پایگاه‌های داده مختلف هم فراهم می‌شود.

ضریب تاثیر عامل مهمی در سنجش اعتبار است؟

بسیاری از اساتید و کارشناسان معتقدند که ضریب تاثیر، آن‌قدرها هم ارزشمند نیست. از این نظر که شاخصی کامل برای سنجش مقالات و مجلات به شمار نمی‌رود. اما موضوع این است که در حال حاضر در دنیا، شاخصی بهتر و کامل‌تر از آن وجود ندارد و به همین خاطر باید به آن برای مقایسه ژورنال‌ها و بررسی اعتبار جهانی و علمی مقالات و مجلات اکتفا کرد.

البته روش‌هایی برای بررسی وضعیت و ارزش مقالات و مجلات در نظر گرفته می‌شود که هیچ یک به اندازه ضریب تاثیر مشهور نیستند. تجربه نشان می‌دهد که معمولا مجلاتی از ارزش زیادی برخوردارند و به شدت معتبر هستند که به سختی مقالات مختلف را می‌پذیرند. غالبا این مجلات از ضریب تاثیر بالایی برخوردارند و همین‌هاست که باعث شده، اعتمادها نسبت به ضریب تاثیر افزایش پیدا کند و به آن استناد و اکتفا شود. یعنی مجلات سخت‌گیر در پذیرش مقالات معمولا از ضریب تاثیر بالایی برخوردارند و به همین خاطر است که این شاخص تا حد زیادی قابل‌اعتماد شده است.

ارتباط میان ضریب تاثیر و کیفیت مجلات چیست؟

فرمول محاسباتی ضریب تاثیر دارای منتقدانی است که معتقدند این ضریب نمی‌تواند دقیقا ارزش مجلات و مقالات را شناسایی کند. به همین دلیل معمولا ارزش مقالات منفرد را با آن نمي‌سنجند و بیشتر برای بررسی اعتبار کلی مجلات روی آن حساب می‌کنند. مجلاتی که مقالات مروری (Review) بیشتری منتشر می‌کنند، شانس بیشتری برای افزایش ضریب تاثیر دارند. این شاخص نشان می‌دهد که یک مجله در جذب مقالات باکیفیت موفق بوده‌ است.

یکی از نقدهایی که به ضریب تاثیر به عنوان شاخصی در دنیای مقالات و مجلات علمی وارد می‌شود، این است که این شاخص براساس میانگین داده‌هایی به دست می‌‌آید که توزیع نرمال ندارند و در نتیجه نمی‌توان روی آن به عنوان شاخصی بسیار دقیق حساب کرد. در واقع، ضریب تاثیر به طور کلی وضعیت مجلات علمی را بازگو می‌کند و اگر مقاله‌ای در چنین مجله‌ای منتشر شود، نمی‌توان لزوما گفت که مقاله‌ای به شدت سطح بالاست. البته نمی‌توان هم گفت که ارزش علمی آن پایین است. در حقیقت، میانگینی که در احتساب ضریب تاثیر در نظر گرفته می‌شود به گونه‌ای نیست که شرحی از وضعیت دقیق هر مقاله منفرد در آن به ما بدهد.

ضریب تاثیر مطلوب چند است؟

هر چقدر که ضریب تاثیر مجله‌ای بالاتر باشد، یعنی اعتبار بیشتری دارد. مثلا ضریب تاثیر ۲.۸۸ نشان می‌دهد که به طور میانگین تمام مقالاتی که در مجله منتشر می‌شوند حدود ۲.۸۸ بار به آنها استناد (Citation) خواهد شد. برای اینکه اعتبار مجله‌ای را در زمینه علمی خاصی بررسی کنید باید دست به مقایسه میان مجلات در آن زمینه علمی بزنید. برای اینکه از ضریب تاثیر هر مجله باخبر شوید، لازم است به سایت آن سری بزنید و این شاخص را از آنجا بررسی کنید. مجلاتی که سال اول انتشار خود را می‌گذرانند، بعد از دو سال فعالیت می‌توانند ضریب تاثیر دریافت کنند.

در آخر

در دنیای علم و دانش هم نیاز به رتبه‌بندی‌ها و ارزیابی فعالیت محققان وجود دارد. همه دوست دارند که سابقه چاپ مقاله از آثارشان در مجلاتی معتبر داشته‌باشند و به دنبال این هستند که مجله‌ای را انتخاب کنند که بیشترین میزان ضریب تاثیر را داراست. البته یادتان باشد که بالا بودن ضریب تاثیر مجلات تنها راه ارزیابی عملکرد مقالات و مجلات نیست و نباید به شدت روی آن حساب کرد.