در فرآیند انجام پایان‌نامه یا نگارش مقاله علمی، انتخاب مناسب‌ ترین روش برای جمع‌آوری اطلاعات اهمیت زیادی دارد زیرا  بدون داشتن  مسیر شفاف برای گردآوری اطلاعات، قوی‌ترین ایده‌ هم به نتیجه مطلوب نمی‌رسد. اما شیوه گردآوری اطلاعات چیست؟

شناخت دقیق شیوه گردآوری اطلاعات در پژوهش به ما کمک می‌کند که مسیر علمی‌تری را طی کرده و به اطلاعات دقیق‌تری برسیم. پس بهتر است با انواع روش‌ های گردآوری اطلاعات آشنا باشیم  و بهترین ابزاری که برای ثبت اطلاعات استفاده می‌کنیم ، مشخص باشد زیرا نتیجه نهایی پژوهش را دستخوش تغییر خواهد کرد  در این مقاله قصد داریم بهترین و کاربردی‌ترین شیوه‌ ی گردآوری اطلاعات را معرفی کنیم و به بررسی ابزارهایی بپردازیم که فرآیند جمع‌آوری داده را برای شما ساده‌تر، علمی‌تر و قابل استنادتر می‌کنند.

روش های گردآوری اطلاعات

برای اینکه یک کار پژوهشی همانند پایان نامه یا رساله ارزش علمی پیدا کند، محقق باید علاوه بر استفاده از منابع مختلف برای بدست آوردن اطلاعات مرتبط با موضوع تحقیق مقاله، به تحقیق و بررسی موضوع نیز بپردازد. برای این کار ابزارهای مختلفی وجود دارد که محقق بسته به موضوع و هدف پژوهش باید از یکی از آن­ها استفاده کند. متداول‌ترین روش ­های گردآوری اطلاعات شامل پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده، مطالعه اسناد و مدارک می­‌شود که به تعریف و نحوه­ استفاده از هر یک از این روش­‌ها خواهیم پرداخت.

پرسشنامه

رایج‌­ترین و پرکاربردترین شیوه‌ گردآوری اطلاعات تنظیم پرسشنامه است. پرسشنامه شامل مجموعه‌ای از سوالات می‌باشد که پاسخ به آن­ها، داده­‌های مورد نیاز پژوهشگر را تشکیل می‌دهد. پرسشنامه اغلب در تحقیقات پیمایشی که نظرسنجی در آن نقش مهمی دارد، استفاده می‌شود.

در تحقیق تجربی و شبه تجربی یا پس رویدادی معمولا از این روش استفاده نمی­‌شود مگر اینکه بعنوان یک روش مکمل برای تکمیل برخی از اطلاعات و پارافریز متن انگلیسی به آن نیاز باشد. همچنین، پرسشنامه یک ابزار نظرسنجی برای سنجش متغیرهای قضاوتی است، مثلا در مواردی که بخواهیم سلایق افراد، علاق و گرایشات، تمایل، خواسته­‌ها و اولویت آن­ها را بسنجیم از این ابزار استفاده می‌کنیم. بنابراین متغیرهای کمی یا کیفی که قابل قضاوت کردن نیستند از این طریق نمی ­­توانند سنجیده شوند. 

اصول کلی تهیه پرسشنامه

اصول تهیه پرسشنامه، همانند ویرایش نیتیو، از اهمیت بالایی برخوردار است و باید با دقت و به درستی انجام شود.

• سوالات پرسشنامه باید بر اساس اهداف یا سوالات تحقیق تنظیم شود.

سوالات طراحی‌شده در پرسش‌نامه باید برای همه جذاب و قابل فهم باشد که پاسخ دهنده بتواند اطلاعات دقیق و واضح برای پاسخ به سوالات پرسشنامه بدهد.

• پرسشنامه باید تا جای ممکن کوتاه باشد و فقط سوالاتی در آن مطرح شود که پاسخ آن مورد نیاز پژوهش فعلی است.
• دستورالعمل تکمیل پرسشنامه نیز باید همراه با پرسشنامه باشد، این دستورالعمل پاسخ دهنده را راهنمایی خواهد کرد که چطور به سوالات پاسخ دهد.

اجزاء اصلی پرسشنامه

پرسشنامه دارای اجزای اصلی می‌باشد که در لیست زیر قابل مشاهده است.

نامه همراه

نامه ­همراه که به آن مقدمه نیز گفته می‌­شود، هدف از گردآوری داده‌ها به وسیله پرسشنامه، ضرورت همکاری پاسخ دهنده و اهمیت اطلاعات مورد نیاز را بیان می‌کند.

با نامه همراه، پژوهشگر پاسخ دهنده را نسبت به همکاری در تکمیل پرسشنامه ترغیب خواهد کرد. به همین دلیل باید ارزشمند بودن اطلاعات حاصل از این پرسشنامه که با مشارکت پاسخ دهندگان بدست می‌آید، تاکید شود. همچنین لازم است پژوهشگر در این بخش به این نکته اشاره کند که داده­‌ها و اطلاعات حاصل از این پرسشنامه محرمانه بوده و بجز استفاده آماری به هیچ منظور دیگری مورد استفاده قرار نخواهد گرفت.

 دستورالعمل

در قسمت دستورالعمل پژوهشگر پاسخ دهنده را با چگونگی پاسخ دادن به سوالات آشنا می­‌کند. مثلا باید به پاسخ دهنده نحوه پاسخ دادن به هر نوع سوال پرسشنامه مانند( مثلا تشریحی، بله یا خیر ) توضیح داده می‌شود.

 سوالات دموگرافیک

در ساختار پرسشنامه باید ویژگی­‌های پاسخ دهنده نیز اشاره شود. اطلاعاتی نظیر جنسیت، سطح تحصیلات، رشته تحصیلی، سن و موارد اینچنینی که داده‌های کلی درباره پاسخ دهندگان در اختیار شما قرار می‌دهند, اهمیت دارد.

 سوالات اصلی پرسشنامه

برای اینکه بهتر بتوانید سوالات پرسشنامه را تعیین کنید ابتدا باید متغیرهای این پژوهش را مشخص نمایید. بعد از مشخص کردن متغیرها، پژوهشگر می‌تواند سوالاتی را که با کمک آن­ها به اندازه گیری متغیرها پرداخته، مطرح کند و نسبت به متغیرها بهتر تصمیم گیری کند. به طور کلی سوالات پرسشنامه به دو صورت ارائه می ­شوند:

• سوالات بسته، پاسخ

این نوع سوالات شامل مجموعه‌ای از گزینه‌ها می‌­شود که پاسخ دهنده باید از میان آن­ها یکی را انتخاب کند.سوالات بسته، پاسخ برای پاسخ دهنده کاملا ساده و قابل فهم است و به سهولت به آن پاسخ می‌دهد. همچنین، استخراج اطلاعات و تحلیل این نوع شیوه‌ گردآوری اطلاعات نیز ساده ­تر است.

• سوالات باز، پاسخ

در این نوع پرسشنامه پاسخ دهنده به اختیار خود و با نظر خود به سوالات پاسخ می‌دهد و پاسخ‌ها می­‌توانند چند کلمه یا چند جمله باشند. معمولا از سوالات باز، پاسخ برای بررسی و مطالعه عقاید در یک زمینه خاص استفاده می‌­شود. تحلیل داده ‌هایی که از این سوالات به دست می‌آید بسیار دشوار و نیاز به یک سیستم کدگذاری ویژه دارد.

نکات ضروری در تدوین سوالات پرسشنامه

پرشسنامه از شیوه گردآوری اطلاعات در پژوهش است. این هنگام استفاده از این ابزار گردآوری اطلاعات برای نوشتن و ترجمه پایان نامه رعایت نکات ضروری زیر اهمیت دارد.

• از سوالات نامفهوم و مبهم پرهیز کنید.
• از سوالاتی که پاسخ دهنده را به پاسخی خاص هدایت خواهد کرد اجتناب کنید.
• سوالات را پیچیده نپرسید، سوال باید ساده و کاملا مفهوم باشد.
• سوالات دو وجهی که شامل دو سوال در یک پرسش می­‌شود اجتناب کنید.
• در صورت امکان از ارائه سوالات منفی خودداری کنید.
• سوالاتی که پاسخ آنها در دسترس پاسخ دهنده نیست نپرسید.
• سوالاتی که احساسات پاسخ دهنده را تحریک کند یا در وی ایجاد مقاومت کند نیز پرهیز کنید.
• در ترتیب سوالات بهتر است از سوالات ساده شروع کرده و سوالات پیچیده  را به سوالات پایانی موکول کنید.
• سوالاتی که ممکن است پاسخ دهنده نسبت به پاسخ آنها علاقه نشان ندهد یا اکراه داشته باشد را در آخر پرسشنامه مطرح کنید.

روش ­های تهیه پرسشنامه

روش های گردآوری اطلاعات مورد نیاز پرسشنامه شامل لیست زیر می‌باشد.

• استفاده از پرسشنامه استاندارد در صورت وجود.
• تهیه پرسشنامه بر اساس سوابق تحقیق

 شما باید ابتدا تحقیقات نظری و کاربردی مرتبط با موضوع خود را بررسی کرده و متغیرها و معیارهای اندازه گیری آنها را استخراج کرده و سوالات خود را بر پایه آنها مطرح می‌کنید.

تحقیق نیز در یک فرآیند دو مرحله­‌ای انجام خواهد شد: در مرحله اول، هدف مشخص کردن معیارها و عوامل اساسی است.مرحله دوم تحقیق شامل طراحی و توزیع پرسشنامه بر اساس این عوامل مشخص شده می‌باشد.

انواع پرسشنامه

یکی از ابزاری که برای ثبت اطلاعات استفاده می‌کنیم، پرسشنامه است که انواع مختلفی دارد. پرسشنامه بر اساس معیارهای مختلفی تقسیم‌بندی می­‌شود. انواع پرسشنامه بر مبنای نحوه­ توزیع را در لیست زیر مشاهده کنید.

• پرسشنامه حضوری: این نوع پرسشنامه توسط خود محقق و به صورت حضوری در اختیار پاسخ دهنده قرار داده می‌­شود.
• پرسشنامه پستی: در این روش، پرسشنامه از طریق آدرس پستی برای پاسخ دهنده ارسال شده و پس از تکمیل نیز به آدرس محقق ارسال می‌­شود. امروزه ارسال پرسشنامه و پاسخ آن­ها از طریق ایمیل انجام می­‌شود.
• پرسشنامه الکترونیکی: در پرسشنامه الکترونیکی اوسط ابزارهای مختلف طراحی شده و لینک آن برای کاربران ارسال می‌شود

بر اساس نحوه طرح سوالات ( که در بخش مربوط به سوالات به طور مفصل درباره آن توضیح داده شد)

مصاحبه 

مصاحبه نوعی نظرسنجی است که نظرات پاسخ دهنده بصورت شفاهی گردآوری می‌شود. مصاحبه نیز همانند پرسشنامه معمولا در موارد کیفی قضاوتی کاربرد دارد ولی در مواردی که اصطلاحا به آن مصاحبه عمیق یا تخصصی می‌گویند، می­‌توان از نظرات تخصصی صاحب نظران استفاده کرد.

انواع مصاحبه

همان طور که گفتیم، مصاحبه نوعی شیوه ی گردآوری اطلاعات بر اساس کیفیت است و شامل سه نوع مختلف می‌باشد.

مصاحبه باز (آزاد)

در این نوع مصاحبه، سوالات کلی مطرح شده و پاسخ دهنده نیز هر آنچه به نظرش می‌رسد را بیان می­‌کند. د مصاحبه باز غالبا مطالب متنوع و حتی گاهی نامرتبط بدست می‌آید که تحلیل آن بسیار دشوار است.

مصاحبه هدایت شده

در این نوع مصاحبه، سوالات طوری مطرح می‌شوند که پاسخ را به سمت هدف مورد نظر هدایت کنند. در واقع، پس از اینکه پاسخ دهنده پاسخ هر سوال را داد سوال دیگری مطرح خواهد شد که پاسخ آن بتواند نتیجه نهایی مصاحبه را به سمت مطلب خاصی سوق دهد.

مصاحبه بسته (محدود)

در این نوع مصاحبه، سوالات با پاسخ­‌های محدود و به اصطلاح کلیشه‌­ای معین مطرح می­‌شود.

مشاهده

یکی دیگر از ابزاری که برای ثبت اطلاعات استفاده می کنیم، مشاهده است.این شیوه‌ گردآوری اطلاعات در تحقیقات تجربی و شبه تجربی، که پرسشنامه پاسخگو نیست، کاربرد دارد. در واقع با این مشاهده،محقق رفتار جامعه یا نمونه مورد بررسی خود را در ارتباط با یک متغیر خاص مشاهده و بررسی می‌کند.

مثلا می­‌توان به میزان مشارکت کارکنان در تصمیم‌گیری یک شرکت اشاره کرد. در این صورت محقق در جلسات تصمیم‌گیری آن­ها شرکت نموده  و با توجه به نحوه ابراز نظر افراد، جمع بندی افراد و تصمیماتی که در این جلسه گرفته می­‌شود میزان مشارکت آن­ها را مشخص می­‌کند. این مسئله با ارائه پرسشنامه یا تعیین مصاحبه به اطلاعات مستند به شما نمی‌دهد.  

انواع مشاهده

مشاهده شیوه گردآوری اطلاعات در پژوهش است و شامل مشاهده انفعالی و مشاهده فعال می‌باشد.

• مشاهده انفعالی

بدون دخل و تصرف محقق، رفتار طبیعی افراد مورد مطالعه قرار می­‌گیرد.

• مشاهده حالت فعال

در این نوع مشاهده برخلاف نوع دیگر، محقق حضور دارد و به طور حضوری به مشاهده رفتار و متغیرهای مورد نظرش پرداخته و آن­ها را تحلیل خواهد کرد.

مطالعه کتابخانه ­ای

از دیگر روش گردآوری اطلاعات، مطالعه مقالات، ترجمه کتاب‌ها و مراجعه به کتابخانه است که همه با آن آشنا هستند. در تحقیق نظری، تحقیقات بنیادی یا برخی از رشته­‌ها مثل ادبیات، از روش مطالعه کتابخانه‌ای استفاده می‌شود.

هرچند در کل مراجعه به کتابخانه و مطالعه مقالات در همه پژوهش­ های علمی بخشی از تحقیق ( فصل دوم پایان نامه، بررسی ادبیات تحقیق) انجام می­ گیرد.

مطالعه اسناد و مدارک

در مواردی که اسناد و مدارک مربوط به عملکرد گذشته یک جامعه یا نمونه مورد بررسی مورد مطالعه قرار می­‌گیرد از این روش برای گردآوری اطلاعات استفاده می‌­کنند. مطالعه اسناد و مدارک شامل صورت‌های مالی شرکت‌ها؛ گزارش‌های فیزیکی عملکرد فروش یا تولید و موارد دیگر است.

در تحقیقات پس رویدادی معمولا از این روش برای گردآوری داده‌­ها استفاده می­‌شود.

با روش ­های مختلف گردآوری اطلاعات و کاربرد آن­ ها آشنا شدید، همانطور که دیدید پرسشنامه با وجود اینکه یک روش متداول برای گردآوری اطلاعات است برای تمامی پژوهش ­ها کاربرد ندارد، بنابراین باید بدانید برای پژوهش مورد نظرتان باید از کدام روش استفاده کنید و چطور به نتایج ارزشمندتر و قابل اعتمادتری برسید.

 در پایان

 موفقیت در نگارش پایان‌نامه یا مقاله علمی، تا حد زیادی وابسته به انتخاب صحیح شیوه گردآوری اطلاعات در پژوهش است. زمانی که بدانیم دقیقا شیوه گردآوری اطلاعات چیست و چه تفاوتی با سایر مراحل تحقیق دارد، می‌توانیم تصمیم‌ دقیق‌تر و علمی‌تری بگیریم. همچنین آشنایی با انواع روش‌ های گردآوری اطلاعات و توانایی تشخیص مناسب‌ ترین روش برای جمع‌آوری اطلاعات در هر پروژه، ما را در مسیر پژوهش حرفه‌ای‌تر  همراهی می‌کند.

از سوی دیگر، دقت در انتخاب ابزار گردآوری اطلاعات و بررسی کیفیت ابزاری که برای ثبت اطلاعات استفاده می‌کنیم، باعث می‌شود داده‌های معتبرتری به دست آوریم. شناخت و استفاده به‌جا از شیوه‌ ی گردآوری اطلاعات، می‌تواند تمایز مهمی میان تحقیق سطحی و پژوهش علمی عمیق ایجاد کند. بنابراین پیشنهاد می‌شود پیش از هر اقدام پژوهشی، زمانی را صرف انتخاب آگاهانه و هدفمند این ابزارها و روش‌ها کنید تا مسیر علمی‌تان با موفقیت و اعتبار بیشتری همراه باشد

 سوالات متداول

روش های گردآوری اطلاعات را نام ببرید ۴ مورد

روش‌های گردآوری اطلاعات پژوهش شامل مصاحبه، پرسش‌نامه، مشاهده و مطالعه اسناد و مدارک (تحلیل محتوا) است. این روش‌ها بسته به نوع تحقیق و هدف پژوهشگر انتخاب می‌شوند.

مناسب ترین روش برای جمع آوری اطلاعات چیست؟

مناسب‌ ترین روش برای جمع‌آوری اطلاعات به نوع تحقیق، جامعه آماری و هدف پژوهش بستگی دارد. اگر تحقیق کیفی باشد،  از مصاحبه و مشاهده استفاده می‌شود؛ اما در تحقیقات کمی، پرسش‌نامه و آزمون‌های استاندارد بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند.

شیوه گردآوری اطلاعات یعنی چه؟

شیوه گردآوری اطلاعات به فرآیندی گفته می‌شود که در آن پژوهشگر با استفاده از ابزارهای مشخص، داده‌های مورد نیاز خود را از منابع مختلف جمع‌آوری می‌کند. این شیوه می‌تواند شامل روش‌هایی چون پرسش‌نامه، مصاحبه، مشاهده یا تحلیل محتوا باشد.