برای اینکه یک کار پژوهشی همانند پایان نامه یا رساله ارزش علمی پیدا کند، محقق باید علاوه بر استفاده از منابع مختلف برای بدست آوردن اطلاعات مرتبط با موضوع تحقیق خود، به تحقیق و بررسی موضوع نیز بپردازد. برای این کار ابزار های مختلفی وجود دارد که محقق بسته به موضوع و هدف پژوهش باید از یکی از آنها استفاده کند.
متداول ترین روش های گردآوری اطلاعات شامل : پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده، مطالعه کتابخانه ای و مطالعه اسناد و مدارک می شود که به تعریف و نحوه ی استفاده از هر یک از این روش ها خواهیم پرداخت.
فهرست محتوا
پرسشنامه
رایج ترین و پرکاربردترین روش برای گردآوری اطلاعات، تنظیم پرسشنامه است.
پرسشنامه شامل مجموعه ای از سوالات می شود که پاسخ به آن ها، داده های مورد نیاز پژوهشگر را تشکیل می دهد. پرسشنامه اغلب در تحقیقات پیمایشی که نظرسنجی در آن نقش مهمی دارد استفاده می شود.
در تحقیق تجربی و شبه تجربی یا پس رویدادی معمولا از این روش استفاده نمی شود مگر اینکه بعنوان یک روش مکمل برای تکمیل برخی از اطلاعات به آن نیاز باشد.
همچنین، پرسشنامه یک ابزار نظرسنجی برای سنجش متغیرهای قضاوتی است، مثلا در مواردی که بخواهیم سلایق افراد، علاق و گرایشات، تمایل، خواسته ها و ارجهیت های آن ها را بسنجیم از این ابزار استفاده می کنیم.
بنابراین متغیرهای کمی یا کیفی که قابل قضاوت کردن نیستند از این طریق نمی توانند سنجیده شوند.
اصول کلی تهیه پرسشنامه
- سوالات پرسشنامه باید بر اساس اهداف یا سوالات تحقیق تنظیم شود.
- سوالات پرسشنامه باید جذاب و قابل فهم برای همه باشد که پاسخ دهنده بتواند اطلاعات دقیق و واضح تری در پاسخ به سوالات پرسشنامه بدهد.
- پرسشنامه باید تا جای ممکن کوتاه باشد و فقط سوالاتی در آن مطرح شود که پاسخ آن مورد نیاز پژوهش فعلی است.
- دستورالعمل تکمیل پرسشنامه نیز باید همراه با پرسشنامه باشد، این دستورالعمل پاسخ دهنده را راهنمایی می کند چطور به سوالات پاسخ دهد.
اجزاء اصلی پرسشنامه
پرسشنامه باید شامل اجزاء زیر باشد:
۱- نامه ی همراه
نامه ی همراه که به آن مقدمه نیز گفته م یشود، هدف از گردآوری داده ها به وسیله پرسشنامه و ضرورت همکاری پاسخ دهنده و اهمیت داده های مورد نیاز را بیان می کند.
با این نامه، پژوهشگر تلاش می کند تا پاسخ دهنده را نسبت به همکاری در تکمیل پرسشنامه ترغیب کند. به همین دلیل باید به روی ارزشمند بودن داده های حاصل از این پرسشنامه که با مشارکت پاسخ دهندگان بدست می آید تاکید شود.
همچنین لازم است پژوهشگر در این بخش به این نکته اشاره کند که داده ها و اطلاعات حاصل از این پرسشنامه محرمانه بوده و بجز استفاده آماری به هیچ منظور دیگری مورد استفاده قرار نخواهد گرفت.
۲- دستورالعمل
در این قسمت، پژوهشگر پاسخ دهنده را با چگونگی پاسخ دادن به سوالات آشنا می کند. مثلا باید به پاسخ دهنده توضیح داده شود هر نوع سوال این پرسشنامه باید چگونه پاسخ داده شود( مثلا تشریحی، بله یا خیر و…).
۳- سوالات دموگرافیک
در ساختار پرسشنامه باید ویژگی های پاسخ دهنده که می تواند به تنهایی بررسی شود نیز اشاره شود. اطلاعاتی نظیر جنسیت، سطح تحصیلات، رشته تحصیلی، سن و موارد اینچنینی که اطلاعات کلی درباره پاسخ دهندگان در اختیار شما قرار می دهند
۴- سوالات اصلی پرسشنامه
برای اینکه بهتر بتوانید سوالات پرسشنامه را تعیین کنید ابتدا باید متغیرهای این پژوهش را مشخص کنید. بعد از مشخص کردن متغیرها، پژوهشگر بهتر می تواند سوالاتی مطرح کند که با کمک آن ها به اندازه گیری متغیرها پرداخته و نسبت به آن ها تصمیم گیری کند.
به طور کلی سوالات پرسشنامه به دو صورت ارائه می شوند:
سوالات بسته- پاسخ
این نوع سوالات شامل مجموعه ای از گزینه ها می شود که پاسخ دهنده باید از میان آن ها یکی را انتخاب کند.
این نوع سوالات برای پاسخ دهنده کاملا مفهوم است و به سهولت به آن پاسخ می دهد. همچنین، استخراج اطلاعات و تحلیل این نوع سوال و پاسخ آنها نیز ساده تر است.
سوالات باز- پاسخ
این نوع پرسشنامه شامل سوالاتی می شود که پاسخ دهنده می تواند به اختیار خود و با نظر خود به آن پاسخ دهد.
این پاسخ ها می توانند چند کلمه یا چند جمله باشند. معمولا از این نوع سوالات برای بررسی و مطالعه عقاید در یک زمینه خاص استفاده می شود. تحلیل داده هایی که از این سوالات به دست می آید بسیار دشوار است و نیاز به یک سیستم کدگذاری ویژه دارد.
نکات ضروری در تدوین سوالات پرسشنامه
- از سوالات نامفهوم و مبهم پرهیز کنید.
- از سوالاتی که پاسخ دهنده را به پاسخی خاص هدایت خواهد کرد اجتناب کنید.
- سوالات را پیچیده نپرسید، سوال باید ساده و کاملا مفهوم باشد.
- سوالات دو وجهی که شامل دو سوال در یک پرسش می شود اجتناب کنید.
- در صورت امکان از ارائه سئوالات منفی خودداری کنید.
- سوالاتی که پاسخ آن ها در دسترس پاسخ دهنده نیست نپرسید.
- سوالاتی که احساسات پاسخ دهنده را تحریک کند یا در وی ایجاد مقاومت کند نیز پرهیز کنید.
- در ترتیب سوالات بهتر است از سوالات ساده شروع کنید و سوالات پیچیده تر را به سوالات پایانی موکول کنید.
- سوالاتی که ممکن است پاسخ دهنده نسبت به پاسخ آنها علاقه نشان ندهد یا اکراه داشته باشد را در آخر پرسشنامه مطرح کنید.
روش های تهیه پرسشنامه
پرسشنامه را می توانید به طرق مختلفی تهیه کنید:
- پرسشنامه استاندارد در صورت وجود.
- تهیه پرسشنامه بر اساس سوابق تحقیق. یعنی شما ابتدا تحقیقات نظری و کاربردی مرتبط با موضوع خود را بررسی کرده و متغیرها و معیارهای اندازه گیری آنها را استخراج می کنید و سوالات خود را بر پایه آنها مطرح می کنید.
- تحقیق در یک فرآیند دو مرحله ای انجام می شود: در مرحله اول، هدف مشخص کردن معیارها و عوامل اساسی و مرحله دوم طراحی و توزیع پرسشنامه بر اساس این عوامل مشخص شده.
انواع پرسشنامه
پرسشنامه ها بر اساس معیارهای مختلفی تقسیم بندی میشوند.
بر مبنای نحوه ی توزیع
- پرسشنامه حضوری: این نوع پرسشنامه توسط خود محقق و به صورت حضوری در اختیار پاسخ دهنده قرار داده می شود.
- پرسشنامه پستی: در این روش، پرسشنامه از طریق آدرس پستی برای پاسخ دهنده ارسال شده و پس از تکمیل نیز به آدرس محقق ارسال میشود. امروزه ارسال پرسشنامه و پاسخ آنها از طریق ایمیل نیز به نوعی پرسشنامه پستی محسوب می شود.
- پرسشنامه الکترونیکی: در این روش اغلب نرم افزاری طراحی می شود و از طریق اینترنت و با در اختیار داشتن شناسه کاربری و رمز عبور، پاسخ دهنده می تواند پرسشنامه را تکمیل کند.
بر اساس نحوه طرح سوالات ( که در بخش مربوط به سوالات به طور مفصل درباره آن توضیح داده شد)
مصاحبه
مصاحبه نوعی نظرسنجی است که نظرات پاسخ دهنده بصورت شفاهی گردآوری می شود. مصاحبه نیز همانند پرسشنامه معمولا در موارد کیفی قضاوتی کاربرد دارد ولی در مواردی که اصطلاحا به آن مصاحبه عمیق یا تخصصی می گویند، می توان از نظرات تخصصی صاحب نظران استفاده کرد.
انواع مصاحبه
مصاحبه سه نوع دارد:
مصاحبه باز (آزاد)
در این نوع مصاحبه، سوالات کلی مطرح می شود و پاسخ دهنده نیز هر آنچه به نظرش می رسد را بیان می کند که غالبا مطالب متنوع و حتی گاهی نامرتبط بدست می آید که تحلیل آن بسیار دشوار است.
مصاحبه هدایت شده
در این نوع مصاحبه، سئوالات طوری مطرح می شوند که پاسخ را به سمت هدف مورد نظر هدایت کنند. در واقع پس از اینکه پاسخ دهنده پاسخ هر سوال را داد سوال دیگری مطرح می شود که پاسخ آن بتواند نتیجه نهایی مصاحبه را به سمت مطلب خاصی سوق دهد.
مصاحبه بسته (محدود)
در این نوع مصاحبه، سوالات با پاسخ های محدود و به اصطلاح کلیشه ای معین مطرح می شود.
مشاهده
این روش در تحقیقات تجربی و شبه تجربی، که در آن نمی شود از روش پرسشنامه استفاده کرد، کاربرد دارد.
در واقع با این روش، محقق می تواند رفتار جامعه یا نمونه مورد بررسی خود را در ارتباط با یک متغیر خاص مشاهده و بررسی کند.
مثلا می توان به میزان مشارکت کارکنان در تصمیم گیری یک شرکت اشاره کرد. در این صورت محقق در جلسات تصمیم گیری آن ها شرکت نموده و با توجه به نحوه ابراز نظر افراد، جمع بندی افراد و تصمیماتی که در این جلسه گرفته می شود میزان مشارکت آنها را مشخص می کند. چرا که این مساله چیزی نیست که بتوان با ارائه پرسشنامه یا تعیین مصاحبه به اطلاعات مستندی دست یافت.
انواع مشاهده
مشاهده نیز دو نوع دارد. مشاهده انفعالی و مشاهده فعال.
حالت انفعالی
بدون دخل و تصرف محقق، رفتار طبیعی افراد مورد مطالعه قرار میگیرد.
حالت فعال
در این نوع مشاهده برخلاف نوع دیگر، محقق حضور دارد و به طور حضوری به مشاهده رفتار و متغیرهای مورد نظرش پرداخته و آنها را تحلیل می کند.
مطالعه کتابخانه ای
روش گردآوری اطلاعات از طریق مطالعه مقالات، کتاب ها و مراجعه به کتابخانه روشی است که همه با آن آشنا هستند.
در تحقیق نظری یا برخی از تحقیقات بنیادی یا برخی از رشته ها مثل ادبیات، از روش مطالعه کتابخانه ای استفاده می شود.
هرچند در کل مراجعه به کتابخانه و مطالعه مقالات در همه پژوهش های علمی بخشی از تحقیق ( فصل دوم پایان نامه، بررسی ادبیات تحقیق) انجام می گیرد.
مطالعه اسناد و مدارک
در مواردی که اسناد و مدارک مربوط به عملکرد گذشته یک جامعه یا نمونه مورد بررسی مورد مطالعه قرار می گیرد از این روش برای گردآوری اطلاعات استفاده می کنند.
این اطلاعات می تواند شامل صورت های مالی شرکت ها؛ گزارش های فیزیکی عملکرد فروش یا تولید و موارد دیگر شود.
در تحقیقات پس رویدادی معمولا از این روش برای گردآوری داده ها استفاده می شود.
با روش های مختلف گردآوری اطلاعات و کاربرد آن ها آشنا شدید، همانطور که دیدید پرسشنامه با وجود اینکه یک روش متداول برای گردآوری اطلاعات است برای تمامی پژوهش ها کاربرد ندارد، بنابراین بسیار مهم است که بدانید برای پژوهش مورد نظرتان باید از کدام روش استفاده کنید و چطور به نتایج ارزشمندتر و قابل اعتمادتری برسید.
ممکن است به این مطالب نیز علاقه‌مند باشید
ویرایش علمی و تخصصی مقاله و هرآنچه که باید بدانید
روایی و پایایی چیست و چگونه تعیین می شود؟ (راهنمای کامل)
سیر تا پیاز چاپ مقاله در مجلات معتبر بین المللی
انواع روش های ارجاع دهی و رفرنس نویسی در مقاله و پایان نامه + مثال
چگونه برای مصاحبه شغلی آماده شویم تا بهترین نتیجه را بگیریم؟
چگونه مقاله کنفرانسی بنویسیم؟ همه‌چیز درباره مقالات کنفرانسیهمراه ما باشید
اگر هنوز ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال نکرده‌اید، همین الان وارد تلگرام و اینستاگرام شوید و به جمع صدها دنبال‌کننده رایت می بپیوندید.
علاوه بر به اشتراک‌گذاشتن آخرین مطالب مفید و کاربردی سایت، تخفیف‌های ویژه و باورنکردنی ترجمه و ویرایش تخصصی، از این به‌بعد به‌صورت محدود فقط و فقط در تلگرام و اینستاگرام منتشر میشوند.
فراموش نکنید این مطلب را به اشتراک بگذارید!
سلام علیکم
مطالب مفیدی مطرح کردید، تشکر.
سلام
نظر لطف شماست 🙂
ممنون از مقاله خوبتون
سلام ممنون از شما به خاطر مطالب خوبتون
ممنون عالی بود